Η τέχνη του δρόμου (γκράφιτι, τοιχογραφίες, murals) αποτελεί μορφή δημόσιας έκφρασης. Και όμως, συχνά έρχεται αντιμέτωπη με τον βανδαλισμό, δηλαδή την πρόθεση καταστροφής ή αλλοίωσης από τρίτους.

Το κοινωνικό και οικονομικό κόστος του βανδαλισμού

Το φαινόμενο του βανδαλισμού των έργων street art δεν αποτελεί ένα μεμονωμένο περιστατικό, αλλά ένα σύνθετο κοινωνικό ζήτημα που απασχολεί πολλές πόλεις σε όλο τον κόσμο. Σύμφωνα με διεθνείς έρευνες, το κόστος αποκατάστασης ζημιών από graffiti και βανδαλισμούς ανέρχεται στις Ηνωμένες Πολιτείες σε περίπου 12 δισεκατομμύρια δολάρια ετησίως. Τα ποσά αυτά περιλαμβάνουν τον καθαρισμό, την επαναβαφή επιφανειών και την αποκατάσταση δημόσιων χώρων που έχουν υποστεί φθορά.

Αντίστοιχα, σε πόλεις όπως το Πόρτλαντ των ΗΠΑ, οι δημοτικές αρχές δαπανούν ετησίως από 2 έως 5 εκατομμύρια δολάρια αποκλειστικά για την απομάκρυνση γκράφιτι και τη συντήρηση των αστικών τοιχογραφιών. Τα δεδομένα αυτά δείχνουν ότι, ενώ η τέχνη του δρόμου αποτελεί μέσο αισθητικής και κοινωνικής αναβάθμισης, η αλλοίωσή της επιφέρει σημαντικό οικονομικό και πολιτιστικό κόστος.

Μια πρόσφατη μελέτη με τίτλο “Graffiti, Street Art and Ambivalence” (2025) αναλύει τη διττή φύση του φαινομένου: από τη μία πλευρά, η street art ενισχύει τη δημιουργικότητα και τον διάλογο στους δημόσιους χώρους· από την άλλη, όταν δεν υπάρχει θεσμική οργάνωση ή σεβασμός στα έργα, εμφανίζονται έντονα φαινόμενα φθοράς και βανδαλισμού. Η ίδια μελέτη συνδέει τη street art με τη θεωρία των “σπασμένων παραθύρων” (Broken Windows Theory), σύμφωνα με την οποία οι ορατές ενδείξεις παραμέλησης (όπως σκισμένες αφίσες ή αλλοιωμένα γκράφιτι) ενθαρρύνουν περαιτέρω αντικοινωνική συμπεριφορά και επιδεινώνουν την εικόνα της πόλης.

Στην ελληνική πραγματικότητα, οι αστικές τοιχογραφίες έχουν γνωρίσει άνθηση — ιδιαίτερα στην Αθήνα, τη Θεσσαλονίκη και, τα τελευταία χρόνια, σε πόλεις όπως ο Βόλος, η Πάτρα και η Κατερίνη. Ωστόσο, τα έργα αυτά συχνά υφίστανται αλλοιώσεις, είτε από άγνοια είτε από σκόπιμο βανδαλισμό. Οι καλλιτέχνες και οι τοπικές κοινότητες εκφράζουν ανησυχία, καθώς η καταστροφή ενός έργου δεν συνεπάγεται μόνο απώλεια καλλιτεχνικής αξίας, αλλά και διάρρηξη του κοινωνικού νοήματος που το συνοδεύει.

Ψυχολογία, κοινωνική αποδοχή και εκπαίδευση

Η street art κινείται διαρκώς ανάμεσα στην αποδοχή και την απόρριψη. Από τη μία, θεωρείται έκφραση ελευθερίας και αστικής ανανέωσης· από την άλλη, χαρακτηρίζεται από μερίδα της κοινωνίας ως «παρανομία» ή «ρύπανση». Αυτή η διχογνωμία δημιουργεί πρόσφορο έδαφος για συγκρούσεις. Όταν ένα έργο δεν αναγνωρίζεται ως τέχνη, γίνεται πιο εύκολος στόχος για φθορά.

Όπως προείπαμε, η ψυχολογία του βανδαλισμού συνδέεται συχνά με τη θεωρία των “Broken Windows”, σύμφωνα με την οποία, όταν ένα περιβάλλον δείχνει εγκαταλελειμμένο ή φθαρμένο, ενισχύεται η αίσθηση ανομίας και αδιαφορίας.

Ένας τοίχος γεμάτος συνθήματα ή μισοσβησμένα graffiti λειτουργεί ως «πρόσκληση» για περισσότερη φθορά. Αντίθετα, ένας καθαρός ή καλλιτεχνικά επιμελημένος δημόσιος χώρος ενθαρρύνει τον σεβασμό.

Ορισμένοι βανδαλισμοί συνδέονται με την ανάγκη προβολής και προσωπικού αποτυπώματος. Η πράξη του να γράψει κάποιος το όνομά του ή ένα σύνθημα πάνω σε ένα ήδη υπάρχον έργο λειτουργεί ως τρόπος διεκδίκησης «ορατότητας» σε έναν δημόσιο χώρο που διαφορετικά τον αγνοεί. Είναι μια μορφή κοινωνικής επιβεβαίωσης, ακόμη κι αν πραγματοποιείται εις βάρος της αισθητικής.

Η έλλειψη εκπαίδευσης γύρω από την τέχνη του δρόμου είναι από τους βασικότερους λόγους της καταστροφής της. Στις περισσότερες χώρες, οι πολίτες δεν έχουν διδαχθεί τη σημασία της street art ως πολιτιστικού αγαθού. Αντιθέτως, αντιμετωπίζουν τα έργα ως απλές ζωγραφιές χωρίς καλλιτεχνική αξία. Όπου όμως εφαρμόζονται εκπαιδευτικά προγράμματα, το ποσοστό βανδαλισμών μειώνεται αισθητά.

Προτάσεις προστασίας και θεσμικές παρεμβάσεις

Για την αντιμετώπιση του φαινομένου απαιτείται ένας ολιστικός συνδυασμός πολιτιστικών, κοινωνικών και θεσμικών παρεμβάσεων, που να προωθεί τον σεβασμό και τη διαφύλαξη της δημόσιας τέχνης.

Η νομοθεσία σε πολλές χώρες —και στην Ελλάδα— συχνά δεν διαχωρίζει το παράνομο γκράφιτι από την αναγνωρισμένη δημόσια τοιχογραφία. Ο διαχωρισμός αυτός είναι κρίσιμος, καθώς επιτρέπει την προστασία των έργων που έχουν δημιουργηθεί με άδεια ή στο πλαίσιο καλλιτεχνικών προγραμμάτων. Χρειάζεται, λοιπόν, θεσμική αναγνώριση της street art ως πολιτιστικής κληρονομιάς του σύγχρονου αστικού περιβάλλοντος.

Η εμπειρία πολλών ευρωπαϊκών πόλεων δείχνει ότι η ύπαρξη των “legal walls” —δηλαδή τοίχων όπου οι καλλιτέχνες μπορούν να δημιουργούν ελεύθερα— μειώνει δραματικά τα φαινόμενα ανεξέλεγκτου βανδαλισμού. Παράλληλα, προσφέρει ένα ασφαλές περιβάλλον για πειραματισμό και καλλιτεχνική εξέλιξη. Δήμοι όπως η Βαρκελώνη, το Βερολίνο και το Άμστερνταμ εφαρμόζουν ήδη τέτοια προγράμματα με θετικά αποτελέσματα τόσο για τους δημιουργούς όσο και για τους κατοίκους.

Όταν ένα έργο καταστραφεί, η άμεση αποκατάσταση του τοίχου ή η επαναδημιουργία από τον ίδιο ή άλλον καλλιτέχνη λειτουργεί αποτρεπτικά για περαιτέρω φθορές. Η ορατή φροντίδα του δημόσιου χώρου στέλνει μήνυμα ότι η κοινότητα σέβεται και προστατεύει την τέχνη της.

Η εκπαίδευση, η ψηφιακή καταγραφή και η ενσωμάτωση της street art σε προγράμματα αστικής αναζωογόνησης αποτελούν βασικά μέτρα για την προστασία των τοιχογραφιών και τη διατήρηση του πολιτιστικού αποτυπώματος της πόλης.

Η υιοθέτηση τέτοιων πολιτικών μπορεί να μετατρέψει τη σχέση της κοινωνίας με τη street art από αντιπαράθεση σε συνδημιουργία. Ο δρόμος, εξάλλου, υπήρξε πάντα καθρέφτης της εποχής του· και το ζητούμενο δεν είναι να σβήσουμε τη φωνή του, αλλά να μάθουμε να την ακούμε και να τη σεβόμαστε.

Η τέχνη του δρόμου είναι η φωνή των πόλεων. Μια φωνή που αναδύεται από τους τοίχους, τα στενά και τις πλατείες, φέρνοντας μαζί της χρώμα, σκέψη, διαμαρτυρία και ελπίδα. Κάθε mural, κάθε graffiti, είναι ένα ίχνος συλλογικής μνήμης — ένας διάλογος ανάμεσα στον καλλιτέχνη και την κοινωνία. Όταν αυτά τα έργα καταστρέφονται, δεν σβήνεται απλώς μια εικόνα… χάνεται ένα κομμάτι της ταυτότητας του τόπου, μια φράση από τη μεγάλη αφήγηση της πόλης.

Ο βανδαλισμός της τέχνης, είτε από αδιαφορία είτε από πρόθεση, αποτελεί ένδειξη μιας κοινωνίας που δεν έχει μάθει ακόμη να σέβεται τον δημόσιο χώρο.